KONSEP RETORIK MELAYU KLASIK
Perkataan retorik berasal daripada bahasa Yunani iaitu
‘Rethor’ yang bermaksud pidato.
Perkara ini merujuk kepada seni
penggunaan bahasa dalam pertuturan atau penulisan, iaitu dengan tujuan untuk memujuk,
mempengaruhi dan meyakinkan orang. Kebiasaannya, kegunaan seni retorik berkisar
dalam karya prosa seperti teks pidato.
Menurut Kamus Dewan (2005:1326), retorik ialah kajian
tentang teknik pemakaian bahasa secara berkesan dalam penulisan dan pertuturan.
Retorik juga ialah seni menggunakan atau memakai bahasa yang indah dan menarik
untuk memujuk atau mempengaruhi pemikiran pendengar. Awang Sariyan (2006:8) menyatakan retorik sebagai satu
bentuk strategi komunikasi berbahasa yang menekankan aspek keberkesanan dalam
perhubungan. Retorik juga melibatkan soal keterampilan atau kemahiran seseorang
mengajukan buah fikiran, idea, atau gagasan. Menurut beliau lagi, dari segi
sejarah awal wujudnya, retorik memang dikaitkan dengan kemampuan atau
keterampilan seseorang itu menyampaikan pemikiran dalam bentuk hujah atau
pidato. Hudson seorang ahli retorik pernah menimbulkan isu ini apabila beliau
menyatakan bahawa retorik pada waktu tertentu telah kehilangan konotasi positif
kerana salah faham sesetengah orang. Menurut beliau lagi, salah faham ini
disebabkan orang tidak faham akan asal usul timbulnya retorik dan fungsi
retorik dalam komunikasi.
Terdapat beberapa pandangan dari pemimpin dunia
seperti Gorys Keraf dalam Abu Hassan Abdul dan Mohd Rashid Idris (2010:1),
perkataan retorik diertikan sebagai istilah yang secara tradisional diberikan
pada cara pemakaian bahasa sebagai seni didasarkan pada pengetahuan yang
tersusun baik. Tokoh retorik klasik seperti Plato pula dalam bukunya,
Pheadrus berpendapat, retorik merupakan wacana yang rasional dan
diletakkan sebagai seni yang digunakan secara meluas dalam aktiviti pidato yang
merupakan satu-satunya saluran penyampaian idea, fikiran dan maklumat.
Aristotle pula melihat retorik sebagai seni pemujukan dan merupakan disiplin
yang lengkap tentang teknik, kaedah dan amalan menghasilkan pengucapan yang
benar dan berkesan (Abu Hassan Abdul dan Mohd Rashid Idris, 2010:2).
Adolf Hitler, Benitto Musolini, J.F Kennedy, Abraham
Lincorn, Sukarno, dan beberapa orang pemimpin Islam yang dikategorikan sebagai
pemidato yang dapat menyampaikan idea, visi atau transformasi kepada rakyat
dengan berkesan. Jeniri Amir (2006:15) menyatakan ungkapan tersebut menjadi
ikutan umum kerana mudah diingat dan menyerap ke dalam minda pendengar. Hal ini
demikian kerana ungkapan tersebut berpaksikan kepada tiga prinsip seperti yang
menjadi pegangan pemimpin-pemimpin terdahulu semasa menyampaikan pidato.
Prinsip "tiga" atau "tricolon" dapat sahaja dimanfaatkan
dalam bentuk perulangan kosa kata, ungkapan, frasa atau ayat. Prinsip ini jika
digunakan dengan tepat akan memberikan kesan dramatik dan mampu mengikat
perenggan dengan berkesan. Rangkaian bertiga mampu menghasilkan rentak dan
ritma. Alat tersebut dapat dikatakan sebagai alat pengucapan dan teks ucapan
yang berkesan. Pengucap, pemidato, dan pemimpin terkemuka sering menggunakan
prinsip kumpulan bertiga kerana mereka sedar akan kesan penggunaannya.
Berbalik kepada penumpuan pengkajian iaitu retorik
dalam karya Melayu terutama karya agung memperlihatkan orang Melayu lebih
cenderung untuk menggunakan pelbagai retorik dalam penulisan sebagai daya
penarik berbanding isi yang ingin disampaikan. Hal ini dibuktikan dengan
pendapat yang dinyatakan oleh Mohd Affandi Hassan dalam Abu Hassan Abdul dan Mohd
Rashid Idris, (2010:23) bahawa apa juga usaha untuk menarik minat penonton
contohnya penglipur lara, Tok Selampit dan Awang Batil memilih retorik seperti
cerita-cerita tambahan, penggunaan suara dan sebagainya sebagai elemen retorik.
Beliau juga menyatakan bahawa orang Melayu lebih mementingkan retorik daripada
genre untuk mencapai sesuatu maksud.
Dalam konteks moden, retorik dikenali sebagai seni penggunaan bahasa persuratan
atau lisan yang melibatkan penyampaian fakta dan idea dengan menggunakan bahasa
yang tersusun, menarik dan mampu memberikan impak kepada khalayak pendengar
mahu pun pembaca. Oleh itu, retorik sewajarnya dikuasai oleh setiap pengguna
bahasa bagi mencapai tujuan berbahasa. (Adenan Ayob, Mohd Rashid Idris dan Mohd
Ra’in Shaari, 2010:30).
Penulis teks atau pengucap yang baik selalunya bijak
memilih diksi atau kata-kata. Hal ini bermaksud kata-kata yang dapat
mengungkap kenyataan, memperhalus, memperbesar, bahkan menyembunyikan realiti.
Dalam retorik, bahasa yang digunakan hendaklah jelas, tepat, mudah, indah, dan
menarik. Pemidato perlu sentiasa berusaha untuk menggunakan kata-kata yang
khusus supaya dapat mendukung maksud sebenarnya. Pemidato sering dinasihati
agar menggunakan kata-kata yang sederhana dan mengelakkan penggunaan kata-kata
yang bombastik. Kata-kata tersebut dimaksudkan sebagai kata yang berdegar-degar
dan lebih besar daripada idea yang cuba disampaikan. Dalam hal yang perlu
difahami oleh pemidato adalah lebih baik menggunakan fakta dan hujah yang mudah
ditafsir dan difahami daripada menggunakan kata-kata yang bombastik ini.
Lantas, penggunaan kata-kata yang tepat, jelas, dan menarik lebih menimbulkan
kesan yang mendalam dan kuat terhadap pendengar. Perkataan tersebut dapat
menggambarkan sikap, perasaan atau keadaan yang dilukiskan oleh pemidato.
Secara ringkasnya dapat disimpulkan bahawa retorik
sebenarnya bertujuan mempengaruhi, memujuk dan meyakinkan khalayak pendengar
ataupun pembaca. Keutamaan diberikan kepada susunan idea dan penggunaan bahasa
yang baik dan tersusun. Hal ini kerana sekiranya ungkapan yang dilontarkan
tidak mempunyai sebarang idea maka timbullah ungkapan retorik kosong. (Adenan
Ayob, Mohd Rashid Idris dan Mohd Ra’in Shaari, 2010:30). Bahkan, Adenan Ayob,
Mohd Rashid Idris dan Mohd Ra’in Shaari, (2010:30) menyebut retorik dapat
diketahui melalui dua aspek penting iaitu pengatahuan tentang bahasa dan
penggunaannya yang baik. Kedua, penggunaan tentang objek tertentu yang akan
disampaikan dengan menggunakan bahasa
BENTUK BINAAN AYAT
Ayat boleh terbentuk daripada satu perkataan atau
beberapa perkataan yang pengucapannya dimulakan dengan kesenyapan dan diakhiri
dengan kesenyapan, serta mengandungi intonasi yang sempurna. (Panduan Nahu dan
Retorik untuk Penulisan : 2008). Ayat ialah unit pengucapan yang paling tinggi
dalam susunan tatabahasa dan mengandungi makna yang lengkap. Dalam struktur
tatabahasa, ayat terletak pada kedudukan yang paling tinggi. Struktur
tatabahasa ini dimulakan dengan perkataan, diikuti dengan frasa, klausa, dan
seterusnya ayat. Keadaan ini bermaksud, ayat terdiri daripada binaan klausa,
frasa, dan perkataan. Antara bentuk binaan ayat ialah struktur ayat yang
panjang dan berbelit-belit, kerap menggunakan penanda wacana, kaedah
penghilangan, penggunaan kata hubung di hadapan ayat dan banyak menggunakan
ayat majmuk.
a) Struktur ayat yang panjang dan
berbelit-belit
Struktur ayat yang digunakan adalah panjang dan
berbelit-belit. Penggunaan ayat yang panjang sehingga terdiri daripada
berpuluh-puluh perkataan dalam satu ayat agak sukar untuk difahami. Selain itu,
struktur binaan ayatnya yang agak tunggang-terbalik dan banyak ayat
disongsangkan memerlukan pengamatan yang lebih oleh pembaca untuk memahami
sesebuah teks. Walhal, jika kita memahami teks tersebut, kita dapat merasakan
bahawa perkara yang ingin disampaikan pengarang adalah perkara yang terlalu
mudah sebenarnya.
b) Kerap menggunakan penanda wacana
Selain itu, struktur ayat dalam sesebuah teks turut
memaparkan banyak penanda wacana berbentuk klasik. Komponen ini berfungsi untuk
menunjukkan peranan bahasa dalam melahirkan pengalaman dan fikiran. Dalam
hikayat misalnya, pengarang dilihat banyak menggunakan penanda wacana untuk
menghubungkan antara satu ayat dengan ayat yang lain. Boleh dikatakan hampir
setiap ayat dalam satu perenggan yang sama ada menggunakan penanda wacana
seperti syahdan, maka, hal yang sedemikian itu maka dan sebagainya.
c) Kaedah Penghilangan
Kaedah penghilangan ini turut dikenali sebagai
elipsis. Kaedah ini berlaku bagi tujuan menjaga unsur-unsur yang membentuk
jalinan ayat dan maksudnya. Keadaan ini bermaksud, unsur yang dianggap hilang
diperoleh semula melalui konteks kebahasaan atau bukan kebahasaan.
d) Penggunaan Kata Hubung di Hadapan Ayat
Pengarang dilihat seringkali menggunakan kata
hubung di hadapan ayat. Keadaan ini merupakan satu fenomena biasa pada
pengarang-pengarang zaman dahulu kerana mereka sangat mementingkan keindahan
dan seni kesusasteraan dalam penulisan mereka. Mereka kebiasaannya akan
memulakan ayat dengan menggunakan penanda wacana atau kata hubung seperti dan,
maka dan sebagainya.
e) Banyak Menggunakan Ayat Majmuk
Ayat majmuk ialah ayat yang terbina daripada dua ayat
tunggal atau lebih (Abdul Hamid Mahmood, 2006: 181). Pengarang dilihat
cenderung untuk menggunakan ayat majmuk. Keadaan ini disebabkan oleh struktur
binaan ayatnya yang panjang dan berbelit-belit.
FRASA DAN KLAUSA
Frasa
Frasa secara umumnya merupakan kumpulan kata
yang membentuk unit sintaksis sesuatu klausa. Manakala menurut ahli bahasa
tradisional pula frasa merupakan rangkai kata satu atau lebih perkataan yang di
gabungkan. Manakala menurut ahli bahasa moden pula, frasa merupakan rangkai
kata satu atau lebih perkataan yang berpotensi untuk diperluaskan. Lazimnya,
dalam ayat frasa berfungsi sebagai unsur pengisi kepada subjek, predikat, objek
dan keterangan.
Antara ciri-ciri frasa ialah, frasa boleh diperluaskan
lagi iaitu dengan menambah perkataan lain. Selain itu frasa juga boleh
disisipkan dengan unsur lain misalnya menambah perkataan, perkataan lain di
tengah-tengah frasa. Malah, frasa juga merupakan konstituen yang longgar kerana
boleh digugurkan mengikut konteks ayat. Bahkan frasa juga bersifat produktif
kerana frasa boleh diperkembangkan lagi dengan frasa yang lain. Di samping itu,
bentuk frasa juga lazimnya dalam bentuk yang umum dan mempunyai kebolehgantian
yang tinggi dengan frasa yang lain. Sungguhpun demikian, frasa merupakan bukan
leksikal ataupun bukan perkataan. Frasa terdiri daripada empat jenis frasa
iaitu Frasa Nama, Frasa Kerja, Frasa Adjektif dan Frasa Sendi Nama.
Frasa kerja
merupakan binaan yang boleh berdiri daripada satu perkataan atau lebih dan
kata intinya kata kerja. Lazimnya, kata kerja boleh terdiri daripada kata
kerja transitif ataupun kata kerja tak transitif. Kata kerja tak transitif
boleh hadir bersendirian atau diikuti oleh satu atau deretan perkataan,
manakala kata kerja transitif mesti diikuti oleh objek serta unsur-unsur
lain.
Frasa
Adjektif merupakan susunan perkataan yang terdiri daripada satu perkataan atau
beberapa perkataan yang mengandungi kata adjektif atau kata sifat sebagai kata
intinya. Kata inti merupakan bahagian utama dalam susunan frasa tersebut. Frasa
adjektif yang dibincangkan berfungsi sebagai predikat dan unsur keterangan
dalam predikat. Secara umumnya frasa Adjektif terdiri daripada sembilan jenis
iaitu, frasa adjektif sifatan atau keadaan, frasa adjektif warna, frasa
adjektif ukuran, frasa adjektif bentuk, frasa adjektif waktu, frasa adjektif
jarak, frasa adjektif cara, frasa adjektif perasaan, dan frasa adjektif
pancaindera.
Frasa sendi nama merupakan satu binaan dalam ayat yang
terdiri daripada satu sendi nama dan satu frasa nama yang menjadi pelengkap
kepada kata sendi tersebut. Lazimnya frasa sendi nama terletak di hadapan frasa
nama. Sungguhpun demikian frasa sendi nama juga boleh didahului oleh kata
bantu. Antara frasa sendi nama yang lazimnya terdapat dalam bahasa Melayu
ialah di, ke, dari, daripada, pada, kepada, untuk, akan, bagi, hingga,
oleh dengan, sampai, tentang dan sebagainya.
Klausa
Klausa merupakan deretan perkataan yang mengandungi
subjek dan predikat yang terdiri daripada dua jenis iaitu klausa bebas dan
klausa tidak bebas. Klausa bebas merupakan klausa yang boleh berdiri sendiri
tanpa memerlukan klausa lain. Manakala klausa tidak bebas merupakan klausa yang
memerlukan klausa lain untuk melengkapkan struktur ayat. Lazimnya klausa tidak
bebas hadir dalam ayat majmuk.
Perkataan-perkataan
(ayat/klausa) merupakan didefinisikan sebagai lafaz yang memberikan faedah. Contoh
yang diberikan dalam teks kitab Bustan al-Katibin adalah “Berdirilah engkau”
yang membawa maksud menyuruh seseorang untuk bangun. Istilah kata-kata merujuk
kepada frasa pula merupakan kata-kata yang hadir selepas perkataan-perkataan
dan ia melengkapi perkataan tersebut. Contohnya, “Si Zaid itu berdirikah ia
atau dudukkah ia”. Perkataan tersebut akan menjadi sempurna apabila dijawab
dengan “Si Zaid berdiri”.
PENGARUH
BAHASA ASING
Pengaruh bahasa asing dalam kitab Bustan al-Katibin
dapat dilihat dengan jelas apabila pengarangnya, Raja Ali Haji banyak
menggunakan istilah-istilah Arab dalam penulisannya. Pengaruh bahasa Arab dalam
penulisan beliau mungkin disebabkan oleh latar belakang pendidikannya yang
telah mendalami ilmu pengetahuan di Makkah. Seluruh huraian dalam kitab tersebut yang berkaitan ilmu bahasa Melayu
adalah berdasarkan kaedah huraian dan konsep tatabahasa Arab. Istilah-istilah
yang digunakan juga dipinjam secara langsung daripada bahasa Arab. Contoh
penggunaan bahasa Arab dalam penulisan kitab ini dapat dilihat daripada bab
permulaan lagi.
Raja Ali Haji
telah memulakan bahagian Muqaddimah atau pendahuluan dengan ayat Fifadhilati
al-‘ilmu wa ‘I-‘aqlu yang bermaksud pendahuluan ini menyatakan tentang
kelebihan ilmu dan akal. Selain itu, beliau juga menyatakan hadith Rasullah SAW
yang berbunyi:
Kama qala ‘ n-Nabiyi sallal-Lahu’alaihi
wa sallam man yarda ‘I-Lahu bihi khairan yafqahahu fi’d-din”.
(Bustan al-Katibin,
2005:4)
Barang siapa
dikehendaki Allah untuk membuat kebaikan, maka ia diberi pemahaman kepada ilmu
agama”.
Penggunaan kata Arab juga
dapat dilihat dalam penyataan lima syarat keberhasilan ilmu yang
merangkumi al-himmat, al-mudarasah, al-muhafazat, muzakarah dan
mutala’at. Al-himmat merujuk kepada
kesungguhan untuk mendapatkan ilmu. Al-mudarasah pula
bererti kuat menderas atau mengulang ilmu yang sudah diperoleh. Syarat
ketiga, al-muhafazat bermaksud ilmu-ilmu yang
diperoleh hendaklah dihafaz.Muzakarah yang merupakan syarat
keempat bererti menyebut-nyebut ilmu itu kepada orang lain agar sentiasa saling
mengingati. Syarat yang terakhir merupakan mutala’atyang
merujuk kepada menilik ilmu yang dikaji dan memikirkan maknanya. (Bustan
al-Katibin, 2005: 5-6).
Penggunaan kata Arab juga digunakan untuk merujuk kepada
kata nama, kata kerja dan kata partikel. Kata-kata tersebut diterangkan dalam Fasal
10 hingga Fasal 13. Kata Arab yang merujuk kepada kata nama adalah isim,
kata kerja (fi’il) dan kata partikel dirujuk kepada harf. Bukti penggunaan
bahasa Arab dinyatakan seperti berikut:
“Pertama, pada bahasa ‘Arab isim
yakni nama, dan kedua, fi’il yakni perbuatan, dan ketiga harf’.
(Bustan
al-Katibin, 2005: 26-26)
Menurut Asmah Haji Omar (1991:138), kata pinjaman
daripada bahasa Arab merupakan kumpulan yang terbesar daripada kata-kata yang
dibawa dari luar alam Melayu. Kata pinjaman daripada bahasa Arab itu boleh
dibahagikan kepada dua jenis. Yang pertama ialah kata yang sudah menjadi
kebiasaan dalam penggunaan bahasa Melayu, sedangkan yang kedua terdiri daripada
kata-kata yang kurang biasa bagi pengguna bahasa Melayu. Ringkasnya, kata-kata
jenis kedua ini merupakan kata-kata keagamaan yang sungguh-sungguh “teknikal”.
Kata jenis yang pertama terdiri daripada kata sehari-hari serta juga kata-kata
yang merupakan istilah dalam agama Islam. Bagaimanapun, istilah keagamaan dalam
kategori ini merupakan istilah yang dikenal rata-rata oleh orang Melayu Islam
kerana berhadapan dengannya setiap hari. Istilah-istilah itu adalah antara lain
seperti nabi, wali, zakat, syarat, tauhid, salih, rukun, halal, haram, khabar,
ya ‘ni, hakikat.
Berdasarkan contoh-contoh di
atas, terdapat banyak kata daripada bahasa Arab yang tidak berubah dari segi
fonologinya, walaupun sudah menjadi kata sehari-hari bagi orang Melayu.
Tegasnya bunyi sy, gh, z dan yang seperti itu tetap
dipertahankan dalam kata-kata tersebut. Kata pinjaman Arab jenis kedua terdiri
daripada kata-kata yang kurang biasa dalam penggunaan bahasa Melayu
sehari-hari. Kata-kata tersebut betul-betul merupakan istilah pada peringkat
yang lebih tinggi daripada jenis pertama tadi. Contoh kata-kata tersebut ialah
thabit, mutawatir, jawhar, dharuri, tawajjuh, istidlali, mashaf, jamad,
khilafat.
Kata Pinjaman Sanskrit
Menurut Asmah Haji Omar (1991:139), kata pinjaman
daripada bahasa Sanskrit juga dibahagikan kepada dua jenis, tetapi
pembahagiannya itu berdasarkan darjat asimilasinya. Dan darjat asimilasi
ditentukan berdasarkan ciri fonologi. Unsur-unsur daripada bahasa Sanskrit
masuk ke dalam bahasa mereka sebagai satu-satu kata atau istilah dan bukan
sebagai bahasa sepenuhnya. Dengan menggunakan ukuran fonologi ini, kita dapat
melihat kata-kata yang manakan yang betul-betul sebati dengan bahasa Melayu,
dan yang mana belum. Antara kata-kata tersebut ialah karena, manusya,
binyasa, syaksyi, syiksya, pandita, daruhaka, buddi, sattaru.
Gejala yang serupa dapat kita lihat dalam bahasa
Melayu sekarang ini dalam menghadapi kata pinjaman. Contoh yang jelas ialah
adanya paham dan faham, pikir dan fikir, dan
seterusnya. Dalam contoh-contoh ini, paham dan pikir sudah
memperlihatkan asimilasi sepenuhnya, sedangkan faham dan
fikir belum. Kata pandita belum mengalami asimilasi sepenuhnya
dari segi fonologi dalam abad keenam belas. Maknanya sebagai “orang yang
arif dalam agama” dipertahankan. Kata pendeta dalam bahasa
Melayu sekarang sudah memperlihatkan perubahan makna kepada “orang yang pandai
dalam ilmu sastera atau bahasa”.
Sebahagian besar daripada kata pinjaman daripada bahasa Sanskrit merupakan kata
yang sudah mengalami asimilasi ke dalam bahasa Melayu. Bahkan kebanyakan
daripada kata-kata tersebut tidak lagi dirasakan sebagai kata pinjaman. Sebagai
contoh, diturunkan kata-kata yang seperti kata, mula raja, negeri, acara,
antara, bangsa, bahagia, rupa, dosa, pahala, bahawa, utama,
pertama.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan